Słownik staropolski zawiera opisy znaczeń staropolskich słów i wyrażeń. Jeżeli uważasz, że w tym słowniku staropolskim powinny znaleźć się dodatkowe słowa i wyrażenia – prześlij je poprzez stronę Kontakt – dzięki temu ten słownik staropolski będzie lepszy.„atande mości dobrodzieju” – polsko-francuski żartobliwy zwrot oznaczający w bezpośrednim tłumaczeniu: „zaczekaj mości dobrodzieju”abrenuncjacja (z łac.) – odwołanie, wyrzeczenie sięabrogować (z łac.) – znieść, usunąć, odrzucićachtel – beczka, jednostka miaryachtel – pruska miara objętości do mierzenia drewna opałowego; tu używane na ziemiach polskich określenie sążnia kubicznego (sześciennego) szczapowego; sążeń – rosyjska jednostka miary długości; 1 sążeń – 2,1336 m; 1 sążeń kubiczny – 9,7 – perskiafekt – uczucie sympatii, miłościafekta (z łac.) – uczucia, życzliwośćafektacja (z łac.) – tu: życzenie, prośbaagnuski (z łac.) – jagnięta, medaliony z wosku z barankami, mające chronić od złych przygódakcydensy – opłaty wnoszone przez wiernych na rzecz duchownych z tytułu wykonywania niektórych posług religijnych (np. ślubów, pogrzebów)akomodować (z łac.) – przystosować, doczepićaktykować (z łac.) – wnieść, wpisać do ksiągalienować (z łac.) – przenieść własność na inną osobęaltarysta (z łac.) – kapłan opiekujący się ołtarzemaltembas – tkanina jedwabna turecka, przetykana złotą nicią, używana na ubiory uroczyste męskie, żeńskie i kościelneanguł – zob.: triangułannihilować (anihilować) (z łac.) – unieważniaćanniwersarz – uroczysta msza odprawowana w rocznicę śmierciantałek – mała beczułka na winoantecesor (z łac.) – poprzednik (na urzędzie), przodekaparat kościelny – sprzęty kościelneapparencja (z łac.) – okazałość, przepycharenda – dzierżawaarszyn – rosyjska miara długości (0,711 m); również miara objętościasekurować (z łac.) – zabezpieczaćataman – naczelnik osiedli kozackich, tu w znaczeniu: naczelnik, przełożony grupy poddanychatentować – być obecnym, towarzyszyćaupurski, auszpurski – augsburski, wyroby z Augsburgaausteria – karczma, zajazd, oberżabaczmagi – skórzane długie buty ze ściętymi z tyłu ukośnie cholewamiban – nazwa urzędnika dworskiego w Chorwacji, Bośni, Sławonii i Dalmacjibandolet – broń palna, krótka strzelba jazdy lub szeroki pas wojskowy przewieszany przez ramiębaranek – futro z baranków; przybranie z takiego futrabarchanowa – z tkaniny półbawełnianej, tkanej z wełną lub lnem, lewostronnie drapanejbarwa – szaty w jednolitym kolorze dla czeladzibasetla – wiolonczelabastard, bastrzę – dziecko z nieprawego łożabawełnica – cienkie płótno bawełniane, pochodzenia chińskiego, zob. też: kitajczanybąk – dziecko z nieprawego łożabelec – dawna miara objętości cieczy (tu: miodu) równa 36 kwartombeneficjum (z łac.) – dobrodziejstwo, przywilejbestry – pstrybezczestny – hańbiącybękart – dziecko z nieprawego łożabiedrzeniec – roślina używana w medycynie przy chorobach żołądkabinda – taśma lub przepaska, męska lub damskablachmalowa – szabla lub pancerz pokryty czarną masą pływającą na wierzchu roztopionego srebrabliźniaki dwojaki – dwa połączone dzbanki, używane do noszenia posiłkówbłam – futra zszytebławatny – koloru błękitnegobodnia – (ukr.) beczka, kubeł drewniany; duża dzieża drewnianabodniarz – bednarzbojar – chłop wykonujący służbę dworską, polegającą na dozorowaniu pól, wożeniu listów – bombazowy (z łac.), jedwabnyborgować – dawać na kredyt, pożyczaćbosak – zakonnik bosy, tu: karmelita bosybrejtownia – 1) garbarnia; 2) kuźnia wytwarzająca blachębryz, bryzy – w stroju kobiecym pasmanteryjne elementy dekoracyjne bogato haftowane, wyszywane, różnobarwnebrzost – gatunek wiązuburta – krawędź rowucale – całkowicie, zupełniecałogruntowy – gospodarz posiadający pełny, właściwy dla danej miejscowości nadział ziemicapa – skóra wielbłądzia lub ośla do oprawy, np. szabelceber – naczynie drewniane, okrągłe z klepek z jednym lub z dwoma uchami, przeznaczone do pojenia zwierząt, przyrządzanie pokarmu dla świńcesja (z łac.) – oddaniechędożyć – czyścićchirograph (z łac.) – cyrograf: rękopis, zapischiżyna – (ukr.) chatka, chałupkachmielnik – plantacja chmieluchram – świątynia pogańskaciągło – sprzężaj: bydło lub konie zaprzęgane do pługa, wozucug – zaprzęg składający się z sześciu lub z czterech koni, zaprzężonych paramicyna – naczynia cynowecynowate – tkanina w deseń o trójkątach stykających się wierzchołkamiczahar, czahary – zarośla na podmokłym gruncieczamara – gatunek sukni długiej z rękawami do ziemiczamletowy (czamlitowy) – tkanina z wełny czesankowej o splocie płóciennymczeszynka – cieszynka, strzelba myśliwska na ptaki, wytwarzana w Cieszynie i okolicachczetwerynnik – zob.: ćwierćgruntowyczółen – czółno, łódźczucha – męska kurtka z wełnianego, samodziałowego suknaćwiertnia – miara zboża albo mąkiczuć – ruski: przysłuchiwać się, uważać na czyjeś wypowiedzićwierćgruntowy – gospodarz posiadający nadział ziemi równy czwartej części gospodarza całogruntowegodań – czynsz, podatekdardy – włóczniedaremszczyzna – świadczenia doraźne i bezpłatne chłopów na rzecz pana, wymagane dodatkowo oprócz pańszczyznydebra – parów, nierówności terenu porośnięte krzakamidefalkowane (z łac.) – potrącone, zaniżonedekret – wyrok, postanowieniedeliberować (z łac.) – rozważaćdelika (delija) – delia, okrycie męskie podbite futremderogować (z łac.) – uchylić w całości lub częściowo moc obowiązującego przepisu prawnegodetto – inaczej: ditto, jak wyżejdiametr – średnicadni letnie – inaczej: powaby; dodatkowa, nie wchodząca w wymiar pańszczyzny robocizna świadczona w okresie wzmożonych prac polowych, np. żniwdobra donacyjne (majoratowe) – posiadłości ziemskie w Królestwie Polskim, tworzone od 1835 roku z dóbr państwowych i skonfiskowanych majątków prywatnych, nadawane przez władze jako darowizny zasłużonym urzędnikom i wojskowym rosyjskimdołuman – dołoman, kaftan pod inne okrycie, pochodzenia węgierskiegodrachły, drachłość stary, starośćdraszować (z niem.) – młócićdrelingowe – drelichowe, rodzaj tkaninydryfut (z niem.) – trójnógdur – środek odurzający, truciznadwoje – dwa, podwójnedylacja – odroczeniedyspensator (z łac.) – zarządca, skarbnikdystancja – dystans, odległośćdzieża – drewniana pół-beczka do wyrabiania chlebaegzekucja – wykonanieegzekutor (exequutor) (z łac.) – wykonawca testamentuekscepcja – wyłączenieekscypować (z łac.) – wyjmowaćekskusa (z łac.) – tłumaczenie się, wymówkaekspendowane (z łac.) – wypłaconeekspensa – kosztekspensa (z łac.) – wydatkiekspirować (z łac.) – wytchnąć, umrzeć, zgasnąćekstendować – rozciągać się, obejmowaćelemozyna – jałmużnaeliberować (z łac.) – uwolnić, wykupićelokacje (z łac.) – wynagrodzenie, zadośćuczynieniefabryka – budowlafalendysz – wysokiej jakości cienkie sukno niemieckie lub holenderskiefelpa – rodzaj tkaniny kosmatej jedwabno–wełnianej, lub aksamitu wełnianegoferezja (foresia) – suknia zwierzchnia nieprzepasanafetoć, feteć – wstążka, kokarda na głowęfircyk – modniśflenty – flinty (z niem.), strzelby, fuzjeforbotki – koronki u szyiforesia – zob. ferezjaforszpan – podwodafota (z tur.) – tkanina z włosiafrykas – wyszukana, smakowita potrawafrymark (z niem.) – zamianafutor – osada, zagrodagad – zwierzę hodowlane, bydlę (krowa, owca,…)ganczarz – garncarzgdzieby – gdybygędźba – granie, śpiewaniegęśla, gęśl – starosłowiański instrument muzyczny wykonany z jednego kawałka drewna, przypominający skrzypcegierada (z niem.) – ruchomości, sprzęty domowe, stroje, klejnoty itp., wniesione przez żonę do małżeństwaglinisko, gliniska – gliniankagony – zob.: honygosztyna, gostyna – danina oddawana dworom za wypasanie owiecgotowizna – gotówkagrajcar – krajcargrubrynowy – wykonany z grubrynu, bliżej nieokreślonego rodzaju tkaninygrzęda – pas ziemi odgraniczony rowamigumienny – osoba nadzorująca prace w obrębie gumnagumno – stodoła z klepiskiem; podwórze gospodarskiegumno – stodoła, spichrzgwasz – farba wodna z domieszką kredy lubbieligzło – giezło, lekka koszula, tu: pogrzebowahać (ukr.) gać – (pols.) – faszyna, pęki, wiązki chrustu, pomost z faszyny, grobla, tamahajduk – służący na dworze magnackim ubrany w strój węgierskihalzbant (z niem.) – naszyjnikhony – zagony pola ornego (niwy) o glebie niższej jakości, wymagające dłuższego ugorowania (np. przez 8 lat)horodyszcze (rusk.) hradyszcze (czesk.) – grodzisko, miejsce gdzie niegdyś znajdował się gródhutmistrz – urzędnik dozorujący roboty techniczne w hucie, także kierownik huty lub warzelni soliimpediment (z łac.) – przeszkoda, utrudnienieindagacja – wypytywanie kogośindagator – osoba wypytująca, indagująca kogoś o coś, prowadząca śledztwoinfirmować (z łac.) – unieważnićingenia (z łac.) – przyrodzone zdolnościinkludować (z łac.) – ograniczyćinserowany (z łac.) – włączonyintendent – pracownik administracji zarządzający sprawami gospodarczymi danej instytucjiinteresse, interes – dochody z procentuintrata – dochód, zyskintrata – dochód, zyskintrudować (z łac.) – wtrącać, wpychaćinwalidować (z łac.) – czynić nieważnymiskop – inaczej: skopszczyzna; danina w postaci co piątej kopy zboża zebranego z pustych pól dworskich, oddanych do upraw)’ poddanymjak skoro – (kresowe) jak tylkojałowiczne – rodzaj daniny, ekwiwalent powinności składania daniny w jałowicyjarczak (z tatar.) – rodzaj lekkiej kulbakijarka – młoda owcajarzyna – uprawa jarajenochodniczek – koń stąpający lewymi i prawymi nogami razemjuchtowy – wyprawiony skórą bydlęcąjuniec – młody byk, byczekk – ku, dokabat (kabatek) – krótki kaftan, rodzaj męskiego okrycia wierzchniego, też sukienny, damskikaffowy – koloru kawowegokamcha – rodzaj atłasu jedwabnego, drogiego, wyrabianego na wschodzie; jedwab ze złotą niciąkanak (z tatar.) – naszyjnikkanawacowy-z taniej tkaniny jedwabnej, bawełnianej lub lnianejkaptur – sąd w czasie bezkrólewiakaraza, karazja – sukno proste grube, samodziałkarcz – pniak z korzeniami pozostały po ścięciu drzewakarwasz – metalowy naramiennikkawle – niwy, kawałki pólkazula – koszula z gazy dla umarłychkier – pospolite sukno śląskie gorszego gatunkukiernica – rodzaj zbiornika wodnegokilin, kilim (z tur.) – kobierzec, dywan, okrycie końskiekir – zob. kierkirejka – kierejka, wierzchne okrycie męskie luźnekitajczany, kitajski, kitajka – cienka tkanina jedwabna o splocie płóciennymklawikord – klawiszowy instrument muzyczny, będący prototypem fortepianukład, kładź – kloc, kłodakłódka – mała kłodakmet – kmieć, poddany, rolnikkmieć – zamożny gospodarzkneź – kniaź, władca, panującykniażyć – rządzić, panowaćkociuba – narzędzie do wyjmowania żaru z pieca chlebowegokocz (kotcz) (z węg.) – wózkolasa – lekki, odkryty pojazd konny, resorowany, podobny do bryczkikolateralny – pokrewnykolator – fundator kościoła lub jego spadkobierca mający dawniej prawo przedstawiania kandydatów na urzędy kościelnekoligat (z łac.) – powinowaty, spokrewnionykołderk – kołdrakołowe – zob.: Żarnowekomplanacja – ugodakomput – stan liczebny, wymiarkomutować (z łac.) – zmieniaćkondonować (z łac.) – podarować, ustąpićkonfirmować (z łac.) – zatwierdzićkonkurencja – rozgraniczeniekonotacja (z łac.) – notatkakonsciencja (z łac.) – sumieniekonsencjum – z łac.: consensum, porozumieniekonsiderować (z łac.) – rozważać, rozmyślaćkonsolacja (z łac.) – pocieszeniekontenta (z łac.) – treśćkontentacja (z łac.) – zapłata, wynagrodzeniekontradikować (z łac.) – sprzeciwiać się, zaprzeczaćkontrowers – sporna część gruntukontusz – długa suknia męska rozcięta z przodukontusz – staropolski wierzchni strój męski, długa suknia zapiana z przodu, z rozciętymi rękawamikopań – kopanina, karczunek; pole orne zarastające krzakami, wymagające corocznego karczowania, lub wykarczowana część lasu z przeznaczeniem na pole uprawnekopieniak – opończa od deszczu bez rękawówkoprowina – miedź, drobiazgi miedzianekord (z węg.) – mieczkoromysło – (ukr.) nosidlo do wiadra z wodąKorona Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae) – zwyczajowa nazwa państwa polskiego w czasach średniowie­cza, formalna nazwa odrębnego państwa w latach 1389-1569 i później (w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów) jeden z dwóch równoprawnych członów Królestwa Polskiego obok Wielkiego Księstwa Litewskiego (w latach 1569-1795)korowaj – (ukr.) obrzędowe ciasto weselne lub świąteczne; kołacz, pierógkorporał (z łac.) – w liturgii Kościoła katolickiego kwadratowy obrus z naszytym krzyżem pośrodku, element bielizny kielichowejkosowica – sianokosykotlina – kociołkikotłowe – opłata uiszczana z tytuły korzystania z dworskich urządzeń do warzenia piwakramnica – inaczej: kramkrescencja (z łac.) – wzrost, plony, zbiorykrom (okrom) – opróczkronraszowy – kromraszowy, z szorstkiej wełny czesankowejkruzka – dzbanek z uchem, kruż dzbanek,krużeń, kruż – czasza uszata, dzbanekkryda – bankructwo, upadłość, a także czynności prawne związane z upadłościąkrynica – ciek wodny, sadzawkakrze (l. mn.), kierz (l. poj) – miejsce pochodzenia rodukrzno – futroksiądz – dawna forma wyrazu książę; pan, kneź, panujacyksiężyc – zdrobniała forma od ksiądz; paniczkucbajowy (kuczbajowy) – wykonany z włochatej traniny wełnianejkucza – kojec dla świńkuklasta (skrzynia) – podłużnakulbaka – wysokie siodłokwadrianguł – punkt rozgraniczający grunty złożony z czterech kopców tworzących czworobokkwaśnica – rodzaj rośliny krzewiastej, berberyskwef – nakrycie głowy z lekkich tkanin, także zasłona na twarzlamus – budynek gospodarczy stawiany niegdyś przy dworachlatawica – duch nocny, strach, widmolatosie – tegorocznelecha – kawał ziemi, zagonlegować – dokonywać zapisu (testamentem)legumina – deser, zazwyczaj słodkie potrawy mączne: kisiele, budynielegumina – słodka potrawa mączna podawana jako deserletnik – spódnica na latoletnik – materiał lniany, suknia letnia, ubiór letnilewada – nieporośnięta łąka okolona drzewamilice – rzeczowy, niezbity dowód winy, przedmiot dowodowyłacha – odnoga oddzielająca się od rzeki lub jeziora, boczne koryto rzekiładan – (ukr.) miara, ziele wydające wonny zapach przy paleniułan duży – frankońskie 24hałaszt – miara zbożałęg – podmokła łąka, leżąca najczęściej w dolinie rzekiłokieć – miara długości równa długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego (zależnie od okresu i terenu od około 0,47 do 0,78 m), według Z. Glogera: Encyklopedia staropolska ilustrowana, T. 3. Warszawa 1985 s. 163 – to długość przeciętnej ręki od ramienia do dłoni; łokieć nowopolski – 0,576 – zeszłorocznyłotoka – korytołowczanka – córka łowczegołozy – zarośla wierzbowełubiany – zrobiony z łubu czyli z kory drzewa, przeważnie lipowej lub dębowejłuczyna, łuczywo – drzazgi smolne, szczapy służące do rozpalania i oświetlaniaług – zob.: łęgmachajerowa (muchajerowa) – tkanina z wełny czesankowej o płóciennym splociemacierzyzna – spadek, majątek po matcemagierka – czapka męska bez daszka, batorówka, na wzór węgierski zdobiona niekiedy pióramimandat (z łac.) – poleceniemanele – bransoletkimanet (z włos.) – ozdoba na ramięmanta – suknia lub płaszczykmarsowy – o twarzy, minie: surowy, groźnymarszczek – marszczka, zmarszczkamatrona – starsza kobieta, zachowująca się statecznie i dostojniemeliorować (z łac.) – poprawiać, ulepszaćmembrana – kwit, pisemne zobowiązanie finansowemeszne – danina na rzecz parafii za odprawianie mszymiecielnica – (białorus.) duch, który wywołuje zamiećmiecznikowicz – syn miecznikamielcarz (z niem.) – piwowar, słodownikmielerz – piec polowy do wypalania cegłymielnik – młynarzmierzwa – stara słoma i nawózmila – jednostka długości odmienna w rożnych krajach; według miary nowopolskiej: 14 816 łokci, czyli 8534,3 mmila nowopolska stosowana w Królestwie Polskim – 8534,3 m (3 mile – 25602,9 m, czyli ponad 25 km)mila pruska stosowana także w tym czasie – 7532,5 m (3 mile – 22597,5 m)mitrężyć – tracić, marnować czas na próżno; wykonywać lichą pracęmłaczysko – zob.: młakamłaka – teren bagnisty, podmokłymobilia (z łac.) – majątek ruchomymoczar – teren podmokły, bagniskomoczuła – zbiornik wodny, staw lub dół z wodą do moczenia lnu i konopimogiła – pagórek, wzgórze, także nasyp ziemnymopan (inaczej: mospan) – dawniej: tytuł grzecznościowy używany poufale, zwykle w bezpośrednich zwrotach do roz­ mówcy (czasem tylko wtręt wyrazowy) odpowiadający dzisiejszemu „pan” (skrót wyrażenia „mości pan”); ironicznie: szlachcic, szlachetkamotowidło – przyrząd do zwijania wełnymotowidło – przyrząd służący do odmierzania i zwijania w motki nici, według Glogera: Encyklopedia… t. 4, s. 366, na łokciowe motowidło w zależności od rodzaju nici wchodziło 20, 15, 12, 10 magdeburski – pruska jednostka miary powierzchni równa 2553,21 m2 (nieco ponad 1/4 hektara)myto – tu: zapłata, wynagrodzenienadsypek – nadwyżka zbożanajduch, najdus – dziecko z nieprawego łożanajprzód – najpierwnalewka (naliwka) – dzban do wodynamiotek (namiotk) – zasłona nad łóżkiem, baldachimnamitka, namiotka – chusta na głowę, używana przez zamężne kobiety wiejskienamulona dłoń – spracowana dłońnaprawa – namowa, poduszczenienazimek – zwierzę domowe niemające jeszcze roku, pozostawione na zimę do hodowanianiecka – naczynie z pnia drzewa, wyżłobione na kształt korytka, służy do rozczyniania ciasta lub kąpieli dzieciniewczasy – trudy, niewygodyniezbronnie – bez sprzeciwunocznica – mara, duch nocnynowina – grunt po wykarczowanym lesie, ziemia wzięta pierwszy raz pod uprawęoberemek – (ukr.) naręcze, wiązkaobietna, obiata – ofiara, ślubowanieobkoski – zob.: zakoskioblicznie – osobiścieoblig – rewers, wekselobligować – zobowiązaćobłamy – szczątki, kawałki pozostałe po obłamaniu; pozostałości, resztkaobłocisty – obłoczysty, błękitnyobłożenie słabością – stan wywołany chorobą (brakiem sił fizycznych) zmuszającą do pozostania w łóżkuobocz – zob.: uboczoborka – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na oboraniu dworskich pólobr – olbrzym, wielkoduchobrzedni – rzadkiobżynek – zob.: zażynekochaba – starorzeczeochędóstwo – ozdoba, upiększenie, stroje i sprzętyoczkowe – danina pieniężna pobierana z tytułu posiadania pasiekiodkazywać – przeznaczać, przekazać, zapisać testamentemogrodnik – zagrodnikojczyzna – ojcowizna, majątek po ojcu, dziedzictwo po przodkachokop – rodzaj wału ziemnego, odgraniczającego np. pola, cieki wodneokopisko – dawne określenie cmentarza żydowskiegoolstro – skórzany futerał na pistolety kawalerzystyonera, onerować (z łac.) – obciążenie, obciążać (długami)opiechać – łuskać (?)opole – jednostka podziału administracyjnego wsi, podstawowa jednostka administracyjna Słowian. W skład opola wchodziło od kilku do kilkunastu wsi zamieszkałych przez grupy rodzin często spokrewnionych ze sobą w bliższym lub dalszym stopniu, gospodarujących osobno, ale korzystających wspólnie z pastwisk, lasów i wód. Opola z poszczególnych sąsiednich ziem tworzyły większy związek zwany plemieniem. System opolny funkcjonował na całym obszarze zamieszkanym przez Słowian. Na Rusi nazywano opola pogost a w Czechach żupa. Na co dzień życiem wspólnoty zarządzał wiec plemienny składający się z wolnych mężczyzn plemienia. Na wiecu decydowano o sprawach istotnych dla wspólnoty oraz ogłaszano – makata, zasłona, kotara, dywanopona – zasłona, kotara, obicieort – drobna moneta srebrnaosep – danina uiszczana w zbożuosoka – podmokła łąkaostrog – umocnienie, miejsce otoczone drewnianym częstokołemostrów – kępa porośnięta roślinnościąostrów – wyspaosyp, osep – danina świadczona w zbożuotawa – trwa odrastająca po raz drugi po skoszeniuozimek – jałówka lub źrebak w wieku około jednego rokupalestrant – dawniej: prawnik, członek palestrypańszczyzna – przymusowa praca chłopów na rzec właściciela gruntów, na których byli osiedleni, w zamian za użytkowanie gospodarstw, określana pewną liczbą dni w tygodniupapaszka – futrzana czapkapapużany – papuzi, pstryparantela – ogół krewnych i powinowatych należących do jednego roduparepa (parepka) – nieduży koń pociągowyparoch – proboszcz greckokatolickiparochianie – wierni parafii greckokatolickiejpartykularny (z łac.) – szczegółowy, osobnyparyja – wąwózparynowanie – podorywka; pierwsze oranie ścierniska tuż po żniwachpasamon – pasmanteria, wyrób włókienniczy, najczęściej w formie taśmy, używany do obszywania brzegów ubiorów, tkanin dekoracyjnychpasmo – zbiór nici (20 do 30 – według A. Brücknera: Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1989 s. 398; 24 – według Glogera: Encyklopedia…, t. 4, s. 366pastewnik – miejsce przeznaczone do wypasu bydłapektoralik – mały zegarek do noszenia na piersiachpenn(a)y (z łac.) – piórapercepta – dochód, przychódperyferia – powierzchnia, przestrzeńpętlice – uszka z rzemyków, jedwabiu do spięciapisaria – dom pisarza, kancelariapiżmo – przestarzałe: przyprawa z wydzielin gruczołów zwierzęcych, odznaczająca się bardzo silnym zapachemplagi – kara chłostyplat – tu jako czaprak, materiał pod kulbakęploteczki – plecionki do obszywaniapłat – dochód, korzyśćpławiczka – płaskodenna łódź z jednego kawałka drewnapłózka – pas pola, niewielka część włókipługowe – rodzaj daninypobereżnik, podbereżnik – strażnik pilnujący lasupodjezdek – źrebakpodorozczyzna – ciążący na mieszkańcach miast obowiązek dostarczania koni i wozów na potrzeby transportowe dworupodpasiecze – teren przeznaczony na pasiekępodpiersienie – rzemień uprzęży pod piersią koniapodrzutek – dziecko z nieprawego łożapodsędek – w dawnej Polsce: urzędnik w sądzie ziemskim, zastępca sędziegopodświnek – duże, podrośnięte prosiępodwoda – powinność transportowa poddanych polegająca na podróżowaniu z pańskimi towaramipodwody – darmowe odwożenie urzędnikapodwojewodzy, podwojewodzi – zastępca wojewody, głównie w sprawach jurysdykcjipodziomek – dobry duchpojedynek – inaczej: kmieć pojedynków, świadczący pańszczyznę sprzężajną z użyciem jednego zwierzęcia pociągowegopokrzywnik – dziecko z nieprawego łożapolonus – typ staroświeckiego Polakapołowicznik – zob.: półgruntowypołownik – rolnik uprawiający cudze pole i oddający połowę plonów właścicielowipołowy – osoba nadzorująca prace połowępompa – z ceremoniałempompoze (z łac.) – okazale, na pokazponewka (panewka) – rodzaj patelni, wklęsłe naczyniepopielice – futro z popielicpopław – mokra, bagnista łąkaportugał (portygał) – moneta złota wzorowana na portugalskich, w Polsce bita i używana w XVI/XVII w. jako największa złota moneta obiegowaposiecz – posieka, poręba; również w znaczeniu świeżo ścięta trawaposłonić, posłaniać – pochylać się, chwiać się to w jedna to w drugą stronępospieć, pośpieć – zdążyćpostrzyżyny – pogański obrządek strzyzenia długich włosów chłopca w siódmym roku życiapotioritas – sądowy podział zadłużonych dóbr ziemskichpotraw – trawa odrastająca po skoszeniu, pokos sianapotym – potempowietrze – zarazapowinny – powinowatypowóz – powinność polegająca na dostarczeniu dworowi środków transportu do przewożenia różnych towarówpowrót luźny – powrót bez ładunkupożyć – pokonać, przemóc kogośpożytek – zbiór, plon; również dochódpółbeczek – naczynie o pojemności pół beczkipółbelec – dawna miara objętości cieczy (tu: miodu) równa 18 kwartompółdworyczny – półgruntowypółgruntowy – gospodarz posiadający nadział ziemi równy połowie nadziału gospodarza całogruntowegopółmacek – dawna miara objętości obejmująca 4 garncepółsetek – miara płótna równa 50 łokciompółszorki – rodzaj uprzężypresalwować – zastrzegać (?)promonować (z. łac.) – uprzedzićproskurne – w Kościele greckokatolickim odpowiednik dziesięciny i mesznegoprowent – dochódprowent – dochódprowidencja (z łac.) – zapobiegliowśćprowidować (z łac.) – przewidywać, zastrzec, mieć staranieprowizor – opiekun, administratorpróbować – aprobować, zatwierdzaćprywować – pozbawiać, odejmowaćprzał – zaprzeczałprzegon – przepędzanie bydłaprzenosiny – tradycyjna uroczystość związana z przenoszeniem się nowożeńców do własnego mieszkaniaprzewal – wyłom, wyrwa w grobliprzyczynić – dodać, przyłączyćprzyszkółek – niższa szkoła żydowska lub mała budowla przy synagodze, przeznaczona na szkołę i mieszkanie dla obsługi synagogiprzywianek – dar zapisany żonie przez mężaptyfenia – cienka, przezroczysta tkaninapuntał – drobna ozdoba złotnicza naszywana na suknię, noszona jako wisior, kolczyk lub broszkapupki – futro z brzuchów koło pępkapuścizna – dawniej: spuściznaquerele (z łac.) – zażalenia, oskarżenia, sporyrab – (rusk.) sługa, niewolnikrąbek – chustkarajtarka – kurtka rajtarskarajtszula – ujeżdżalniaraszowa – z tkaniny wełnianejratyhabicja (z łac.) – potwierdzenie, zatwierdzenie, pozwolenieregulament – regulaminrekognicja (z łac.) – zeznanierekoligować (z łac.) – zbierać myślirekuperować (z łac.) – odzyskaćrekwirować – żądaćrestat – reszta, ostatekresztujący – część pozostającaretenta (z łac.) – trzymanie, dzierżawaretradycja – zwrot uprzednio zajętego (zabranego) majątkuroborować (z łac.) – urzędowo zatwierdzićrodzeński – dawny przymiotnik odpowiadający rzeczownikowi „rodzeństwo”rogowszczyzna – danina oddawana dworom za wypasanie bydłarozarium (z łac.) – ogród różany, różaniecroztruchan – srebrny puchar ozdobnyruda, rudka, rudki – podmokła łąka, bagnisko, błotorzeczki – rzeczy, drobiazgirzewny – pełen żalu, smutku, tęsknotysafianowy – z cienkiej skórysajetowy – z wełny czesankowej lub półwełnianejsaliternia – saletrzarnia, wytwórnia saletrysalwa (z łac.) – zastrzeżeniesami, sametu (z niem.) – aksamitusamotrzeć – w towarzystwie dwóch osób, we troje, w trójkęsamowtór – w towarzystwie jednej osoby; we dwoje, we dwóchsądek, sąd – (gwarowe) rodzaj naczyniasianożęć – łąka lub sianokos, w zależności od kontekstusiarczysty – żółtysiekierkowe – danina w gotówce świadczona przez młynarzy, forma ekwiwalentu za obowiązek wykonywania pracy przy użyciu siekiery przy wyrębie lasu lub robotach ciesielskichsiubr – dziecko z nieprawego łożaskantowany – zakrzywionyskarbniki – zamykane na klucz skrzynie na wartościowe rzeczyskojec – moneta, część grzywnyskomputować (z łac.) – obliczyć, porachowaćskop – kastrowany baranslama – futerko lisie albo rysie z brzucha i bokówsmerda – sługa, pachołek kniaziasmętny – wywołujący smutek, melancholięsmuszki (smuszyki), smaszki, szmaszki – skórkismykawica (smukawica) – suknia, strojne okrycie damskiesogłówki, sogłówek – polna droga, ścieżka wiodąca między połaciami zbożasolarium – czynsz gruntowysolucja (z łac.) – wolny od przeszkódsorok – (rusk.) czterdzieścisplendecje ( z łac.) – wspaniałościspomadzać -zgromadzićspork – spórstadnik – dozorca stada końskiegostarościc – syn starostystarościowa – córka starostystatki (statek) – sprzęt potrzebny do wykonywania jakiejś czynności, narzędzia, naczynia kuchennestebnik – pomieszczenie przeznaczone do przechowywania uli z pszczołami podczas zimystęgi – wstęgi, taśmystępa – wydrążony kloc drewnastępor – rodzaj tłuczka, do stępy wsypywało się zboże i stęporem rozdrabniało na kaszęstof – tu jako pojemność, objętośćstolnik – urzędnik nadworny opiekujący się kuchnią i nadzorujący podawanie potraw na stół królewski; później: tytularny urzędnik ziemskistolnikowicz – syn stolnikastołowe – rodzaj czynszu płaconego proboszczowi od domustróża – powinność strażnicza chłopów odbywania kolejno straży nocnych w dworachstróżczyzna – danina na utrzymanie straży nocnejstrycharz – wypalacz cegłystrzyga – upiór nocnystrzyżak – młody końsubmisja (z łac.) – zobowiązaniesuchedni (suche dni) – zapłata kwartalna za cośsumpty (z łac.) – wydatki, kosztysuplikować (z łac.) – prosić, błagaćsustentacja – utrzymanie, wyżywieniesutk – sutki, kopce graniczne, zejście się granicswach – gwarowo: swat, czasem także starosta weselnyszafarnia – spiżarnia, szafa z szufladami na makę, krupy – zarządzanie, gospodarowanieszalwark – czyn społeczny, w którym naprawiano drogiszambelan – wysoki urzędnik na dworach europejskich pełniący dyżury przy królu i wprowadzający gości na pokojeszarwark – robocizna przy drogach i mostach; później opłata na ich utrzymanieszatra – (węg.) namiotszczyt – tarcza, puklerzszefel (szefel berliński, korzec, Berliner Scheffel) – pruska jednostka miary pojemności ciał sypkich, 1 szefel – 54,9614 litra (prawie 55 l; 10 szefli – 550 l)szkoła żydowska – w znaczeniu: bożnica, synagogaszkuta – statek rzeczny, zwłaszcza do spławiania zbożaszle (z niem.) – postronek, część uprzężyszmelcowany – polerowany, też: pokryty olejem jadalnym, oliwionyszmuklerz – rzemieślnik wyrabiający pasy, tkaniny plecione itp. (inaczej: pasamonik)sznurówka – gorsetszorc (z. niem.) – fartuch, zapaska, suknia bez rękawówSzot – członek grupy osadników osiadłych w miastach Prus Królewskich, rzemieślników i handlarzy ze – przytułeksztrychulec – listwa/łata do wyrównywania masy w ręcznej formie na cegłyszubka – ciepły kaftan watowany męski lub damskiszulak – jastrząbszustokur (szustokor) – wierzchni, dopasowany kaftanszyjarka – część damskiej garderobyszyldkretowy – zrobiony z szyldkretu (tworzywa z płytek rogowych okrywających pancerz kostny żółwi morskich)świerzopa – młoda klaczświronek – spichlerz na zboże, lamus, spiżarniatabacharnia – warsztat kuśnierski wytwarzający safiantabela prestacyjna – tabela powinności poddańczych chłopówtabin – gatunek kitajki jedwabnej; zwano go niderlandzkimtalka – motek nici, czyli pewna liczba kolisto namotanych pasm nici (przędzy), zwiniętych luźno w podłużny pęczektatarka – gatunek grykiterebież – zob.: trzebieżterminata (z łac.) – tu: rozporządzenieteryfikacja – taryfikacja, w znaczeniu: określenie czegośtesarzkie – stolarskietłoka – 1) pole obrabiane wspólnie przez poddanych; 2) powinność polegająca na wykonywaniu dodatkowej pracy w okresie spiętrzenia robót polowychtłuka/tłoka – zwyczaj dobrowolnej, czasem i obowiązkowej pomocy sąsiedzkiej przy pracy w polu i na łące, odpłacanej ugoszczeniemtok, tokowisko – miejsce na młockę, boisko, klepiskotracz – robotnik ręcznie piłujący drzewo na deskitransfuzja (z łac.) – przelanie, tu: dowódtrianguł – punkt rozgraniczający grunty złożony z trzech kopców tworzących trójkąttroczki – tasiemkitruna, trunna – trumnatrycezyma – msza gregoriańska, trzydzieści mszy św. odprawianych codziennie w intencji jednej osoby zmarłejtryzna – stypa pogrzebowatrzebież – łąka porośnięta krzakamitrzeciak – koń lub był w wieku trzech latturbacja (z łac.) – niepokój, zamieszanietutor – opiekun, kuratortuwalnia – szeroki ręcznik, niekiedy wzorzysty, mógł zastępować obrus na stoletuzłuk – męskie okrycie podbite futrem i szamerowanetyn – ogrodzenie, wał z drzewa i ziemitywon – nadzorca robotników pańszczyźnianychubocz – inaczej: ubocze; teren pochyły, zbocze góryułatwiać – wykonywać darmouprowidować – zaopatrzyć w coś, dostarczyć czegoś w ilości dostatecznejwakować – być wolnymwapnica, wapnice – prawdopodobnie doły na wapno zmieszane z wodą, używane w procesie garbowania skórwarować – zastrzegaćwarownie – prawidłowowaska (faska) – naczynie z klepekwatulka – rodzaj owcywełmina – wykonana z wełnywenerować (z łac.) – czcićwęborek – wiadro drewniane z pałąkiem do noszenia wodywęglarka – część lasu zajęta pod wypalanie węgla drzewnego lub potażuwicha – wiechawidenda (z. łac.) – tu: kwit, umowawiertel (z niem.) – miara objętościwierzchowina – teren nad górnym brzegiem strumieniawinnica – winiarnia lub gorzelnia, także: gospoda, karczmawiolencja – przemoc, nadużycie siływiteź – członek możnego rodu, stojący wyżej od kmieciawłodowanie – zarządzaniewłoka – włóka, polewłościanin – chłop, rolnikwłóczenie – bronowaniewłóka – dawna jednostka powierzchni gruntu ornego wynosząca 30 mórg, czyli ok. 16,79 hawolizna – zwolnienie osadnika z płacenia czynszu do czasu zagospodarowania sięwoskobojnia – inaczej: woskownia; zakład wytwarzający świece woskowe, a nierzadko też mydłowskroś – na przestrzałwyderek, wyderkauff – kupno nieruchomości na określony termin, z prawem zwrotu sumywygon – wspólne pastwisko gromadzkiewylęganiec – dziecko z nieprawego łożawylot – rękaw kontusza rozcięty po wewnętrznej stroniewyłóg – klapa ubrania wywinięta i pokryta dla ozdoby innym materiałemzagumienki – pola leżące za gumnemzakącie – zakątekzakon – prawo, religiazakoski – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na koszeniu pól i łąk dworskich w czasie żniw i sianokosówzalewki – rozlewiska rzecznezałoga – rękojmia, gwarancjazaorka – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na oboraniu dworskich pól po żniwachzarękawie – mufkazaroślina – inaczej: zaroślazarówno – równozarynek – plac za rynkiemzatrawmy – zarośnięty trawązatyłek – tylna część domu przylegająca do podwórzazawiedzione – zastawione, obciążonezażynek – obowiązek bezpłatnej pracy chłopa na rzecz dworu w chwili rozpoczęcia żniwzbieg – pozostałość, resztazielony pień – polana wykarczowana z lasu w celu założenia osady lub wsizimowla – zimowanie, przezimowaniezmuda – zwłoka w przystąpieniu do pracyznać – (rus.) umieć, wiedziećzyrszczyzna – inaczej: żyrszczyzna, żerowe, żyrowe; opłata lub danina składana za prawo wypędzania nierogacizny na żer do lasużabot – ozdoba z cienkiej zmarszczone tkaniny, przypinana lub przyszywana pod szyją na przodzie bluzki, sukienki lub koszuliżarnowe – podatek od posiadania żarnżmudziny, żmudki – rasa konia małego wzrostużupan – spodni kaftan męskiżupan – staropolski ubiór męski noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rę­kawamiświekra – matka męża świekier – ojciec męża zełwa – siostra męża zełwin – mąż siostry męża dziewierz – brat męża, szwagier jątrew – siostra męża teściowa – matka żony teść – ojciec żony świeść – siostra żony paszenog – mąż siostry żony szurzy – brat żony szurzyna – żona brata żony zięć – mąż córki niewiastka – synowa snecha – żona syna swatka – matka zięcia swat – ojciec zięcia matka snechy – współteściowa ojciec snechy – współteść bratowa – żona brata swak – mąż siostryUlepsz nasz słownik staropolski – prześlij nowe słowa i wyrażenia.